نظریه گفتمان

نظریه گفتمان به [بررسی] نقش اَعمال و عقاید اجتماعی معنادار در زندگی سیاسی می‏پردازد. این نظریه روشی را که نظام‏های معنایی (گفتمان‏ها) طرز آگاهی یافتن مردم از نقش‏هایشان در جامعه را شکل می‏دهند بررسی می‏کند و به تجزیه و تحلیل شیوه تأثیرگذاری این نظام‏های معنایی یا گفتمان‏ها بر فعالیت‏های سیاسی می‏پردازد. گفتمان‏ها را نباید ایدئولوژی، به مفهوم سنتی و محدود آن (یعنی مجموعه عقایدی که به وسیله آن عاملان اجتماعی، اعمال اجتماعی سازمان یافته‏شان را توجیه و تشریح می‏کنند) پنداشت. مفهوم گفتمان در برگیرنده همه انواع اعمال سیاسی و اجتماعی است ؛ از جمله نهادها و سازمان‏ها.      نظریه گفتمان از علوم تعبیری ای همچون هرمنوتیک، پدیدارشناسی، ساخت‏گرایی و شالوده شکنی الهام می‏گیرد (ر.ک: دالمیر(1) و مک کارتی(2)، 1977). این علوم یا به تفسیر متون فلسفی و ادبی می‏پردازند و یا به تحلیل شیوه‏ای که به واسطه آن، اشیاء و تجربیات معنایشان را کسب می‏کنند. با قرار گرفتن در این شیوه تفکر، رویکرد گفتمان شباهت‏هایی با روش تفهّم یا وِرشتِهِن(3) ماکس وبر پیدا می‏کند. در این روش‏شناسی، محقق علوم اجتماعی سعی می‏کند تا خود را به جای عاملی که در جامعه عمل می‏کند تصور کرده، بدین طریق اعمال اجتماعی را درک نماید. تفاوت در این است که تجزیه و تحلیل کننده گفتمان راه‏هایی را می‏آزماید که به واسطه آن‏ها ساخت‏های معنایی شکل‏های خاص عمل را ممکن می‏کنند. برای انجام چنین کاری او سعی می‏کند بفهمد که چگونه گفتمان‏هایی که به فعالیت‏های عاملان اجتماعی شکل می‏دهند تولید می‏شوند، کار می‏کنند و تغییر پیدا می‏کنند. در تلاش برای فهم این موارد تحقیق، تحلیل کننده گفتمان اولویت را به مفاهیم سیاسی‏ای همچون غیریت سازی(4)، عاملیت(5)، قدرت و سلطه(6) می‏دهد.      این مقاله شامل چهار بخش است: بخش اول به پیشینه بسط و توسعه نظریه گفتمان اختصاص دارد؛ بخش دوم بعضی از ویژگی‏های اصلی این رویکرد را با جزئیات بیشتر ارائه می‏کند؛ بخش سوم نشان می‏دهد که چگونه نظریه گفتمان با توجه به مورد تاچرگرایی بر مشکلات تجربی فایق می‏آید؛ و بخش آخر نقدهای اصلی این رویکرد را ارزیابی می‏کند.